Μεταρρυθμίσεις έγιναν, η μεγάλη όμως μεταρρύθμιση δεν έγινε

Έχει αποδειχθεί πως στη ρίζα του προβλήματος που αντιμετωπίζει τα τελευταία χρόνια η χώρα μας δεν βρίσκεται μόνο η οικονομία, όσο - ίσως και πρωτίστως - η  αδυναμία  του διοικητικού συστήματος και ευρύτερα του συστήματος διακυβέρνησης να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν αποτελεσματικά δημόσιες πολιτικές.Η εθνική ανασυγκρότηση, συνεπώς, απαιτεί βαθιές διαρθρωτικές αλλαγές και συνολικό σχέδιο  για τη ριζική ανάταξη του κράτους. Και όταν αναφερόμαστε σε συνολικό σχέδιο  για την ανάταξη του κράτους, εννοούμε όλες τις αναγκαίες λειτουργικές και οργανωτικές ανακατατάξεις στο πεδίο του διοικητικού μας συστήματος, το οποίο νοείται  ως λειτουργική ενότητα που περιλαμβάνει όχι μόνο το κεντρικό κράτος αλλά και την Τ.Α.

Αν συνοψίζαμε τον απολογισμό της μεταπολίτευσης στον τομέα αυτόν, θα λέγαμε ότι μεταρρυθμίσεις έγιναν, η μεγάλη όμως μεταρρύθμιση δεν έγινε. Η πιο σημαντική, ίσως, είναι η θεσμική μεταρρύθμιση του «Καλλικράτη», που στις βασικές της αρχές αποτελούσε καθολικό αίτημα του αυτοδιοικητικού κινήματος για πάνω από μια δεκαετία.
Το βέβαιον  είναι ότι με τον «Καλλικράτη» άλλαζαν, υπέρ της αποκέντρωσης και της αυτοδιοίκησης, οι ισορροπίες στο σύστημα διακυβέρνησης της χώρας. Ο «Καλλικράτης», εξάλλου, εισήγαγε σημαντικές καινοτομίες στον τομέα της χρηστής διοίκησης και της διαφάνειας. Αυτές οι καινοτομίες επέτρεψαν να αντιμετωπιστούν, σε μεγάλο βαθμό, φαινόμενα κακοδιαχείρισης, διαφθοράς και πελατειακών σχέσεων, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις είχαν παρουσιαστεί στους κόλπους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και είχαν οδηγήσει το θεσμό σε κρίση και πολιτική απαξίωση.
Στο σχεδιασμό, ωστόσο, του «Καλλικράτη» υπήρξαν και λάθη και αστοχίες. Αποτελεί, εξάλλου, ιστορικό “ατύχημα" το γεγονός ότι ο "Καλλικράτης" εφαρμόστηκε σε συνθήκες πρωτοφανούς οικονομικής και δημοσιονομικής κρίσης. Όμως, το πιο ουσιαστικό πρόβλημα είναι ότι από το 2011 ξεκίνησε, με ευθύνη των διαδοχικών κυβερνήσεων μέχρι σήμερα, η συνεχής αποδυνάμωση  του «Καλλικράτη», το σταδιακό του «ξήλωμα». Τόσο οι μνημονιακές δεσμεύσεις όσο και ο φόβος απέναντι  στη χειραφέτηση της Τ.Α και στην ανατροπή των εσωτερικών ισορροπιών στο σύστημα διακυβέρνησης, οδήγησαν σε συντηρητική αναδίπλωση, ουσιαστικά σε αντι-μεταρρύθμιση.
Όσοι, ωστόσο, αποδίδουν στον "Καλλικράτη" την ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση, ας αναλογιστούν ποιες δυνάμεις αντίστασης θα διέθετε η Τοπική Αυτοδιοίκηση αν εξακολουθούσε να λειτουργεί στο επίπεδο των μικρών και ανίσχυρων Δήμων και Κοινοτήτων. Θα είχε σίγουρα ακυρωθεί κάθε δυνατότητα παροχής και των πιο στοιχειωδών υπηρεσιών προς τους πολίτες.
Πλέον βρισκόμαστε σε άλλη φάση και δεν πρέπει να παγιδευόμαστε σε  μάχες οπισθοφυλακής. Λογικό είναι να υπάρχουν στο χώρο της Τ.Α. διαφορετικές αφετηρίες  και διαφορετικές πολιτικές κατευθύνσεις. Αποτελεί, ωστόσο, πεποίθησή μας πως μπορεί να διαμορφωθεί μια ευρεία συμμαχία όσων θέλουμε να υπερασπιστούμε την Τ.Α. και τη συμβολή της στην εθνική προσπάθεια. Όσων πιστεύουμε ότι οι τοπικές κοινωνίες μάς επέλεξαν για να δώσουμε λύσεις στα καθημερινά προβλήματα και όχι για να γίνουμε κι εμείς μέρος του προβλήματος.
Στις νέες συνθήκες και το ζοφερό περιβάλλον  της κρίσης, η Τοπική Αυτοδιοίκηση πρέπει να αποτελέσει κεντρικό και καθοριστικό συντελεστή των μεταρρυθμίσεων. Προϋπόθεση γι’ αυτό είναι η  προσήλωση στην αξία μιας ενεργούς, δημιουργικής και πρωταγωνιστικής Τοπικής Αυτοδιοίκησης, χειραφετημένης από   τα κόμματα, το κράτος και τα άδηλα συμφέροντα.  
Ταυτόχρονα, με βάση και την εμπειρία των τριών αυτών χρόνων, το αίτημα για «μεταρρύθμιση στη μεταρρύθμιση» προβάλλει ως επείγουσα αναγκαιότητα. Κρίσιμο ζήτημα αποτελεί η ενίσχυση της ενδοδημοτικής αποκέντρωσης  και της συμμετοχικής δημοκρατίας, ιδιαίτερα στους πιο μεγάλους σε έκταση και πληθυσμό «Καλλικρατικούς» Δήμους, ώστε να αποφεύγονται ο συγκεντρωτισμός και η αποξένωση από τις τοπικές κοινωνίες και την καθημερινότητα των πολιτών. Στο πλαίσιο αυτό, είναι αναγκαίο να μελετηθεί σοβαρά και να βρεθεί η κατάλληλη θεσμική ισορροπία, ώστε να ενδυναμωθεί ο ρόλος των Συμβουλίων των Δημοτικών και Τοπικών Κοινοτήτων, προκειμένου να αντιμετωπίζονται πιο αποτελεσματικά προβλήματα της καθημερινότητας και να ενισχύονται δράσεις της τοπικής κοινωνίας.
  Θα πρέπει, πάντως, να υπογραμμίσουμε ότι το πρόγραμμα «Καλλικράτης» χαρακτηρίζεται και από μια βασική καινοτομία: ότι επιχειρήθηκε, για πρώτη φορά, συνολική  προσέγγιση των δύο βαθμίδων της αυτοδιοίκησης και  της αποκεντρωμένης διοίκησης. Η βασική του αδυναμία σε σχέση με αυτό είναι ότι δεν περιέλαβε την κορυφαία   των μεταρρυθμίσεων,   δηλαδή τη ριζική αλλαγή  της δομής και λειτουργίας της κεντρικής Διοίκησης, που   παραμένει κεντρικό πολιτικό ζήτημα της χώρας και μεγάλος εθνικός μας στόχος. 
Η συζήτηση για τη μεταρρύθμιση του κεντρικού κράτους είναι λάθος  να περιοριστεί στην ανάγκη για μείωση του κόστους λειτουργίας του ή στο θέμα της μείωσης του προσωπικού και μάλιστα με τον οριζόντιο, άδικο και ισοπεδωτικό τρόπο που επιχειρείται σήμερα. Είναι λάθος, επίσης, να παγιδευτεί σε  μια ανούσια και αντιεπιστημονική αντιπαράθεση ανάμεσα σε κρατιστές και αντικρατιστές.  Διότι ανάμεσα στη συνηγορία και την κατηγορία για το Κράτος, υπάρχει ο χώρος της ριζοσπαστικής μεταρρύθμισής του, ώστε να είναι σε θέση να λειτουργεί υπέρ του δημοσίου συμφέροντος και να υπερασπίζεται αποτελεσματικά τα  δημόσια και κοινωνικά αγαθά (περιβάλλον, νερό, παιδεία, υγεία, διατροφική αλυσίδα κλπ.). 
Κεντρικός στόχος της μεταρρύθμισης θα πρέπει να είναι ενίσχυση της επιτελικού ρόλου των κεντρικών υπηρεσιών του κράτους και παράλληλα η ενδυνάμωση της αποκέντρωσης με αυτοδιοίκηση, με την αντίστοιχη –εννοείται- αποκέντρωση πόρων. Στο πλαίσιο αυτό, είναι αναγκαίο να ανασχεδιαστεί εκ βάθρων το σύστημα αλλά και η μέθοδος ορισμού των αρμοδιοτήτων μεταξύ Κεντρικής Διοίκησης, αποκεντρωμένων οργάνων και Αυτοδιοίκησης, με κριτήρια κυρίως λειτουργικά, με βάση τις αρχές της επικουρικότητας και της εγγύτητας.
Το επόμενο μεγάλο βήμα είναι η αναθεώρηση του Συντάγματος, με βασική στόχευση να φύγουν οι ΟΤΑ από το καθεστώς της περιορισμένης και δοτής αρμοδιότητας και να  αποκτήσουν ουσιαστική αυτονομία. 
*Απόσπασμα από την εισήγηση του Π.Σκοτινιώτη στην ημερίδα των «5» στην Αθήνα